KERVANSARAYLARIN TİCARÎ AÇIDAN ÖNEMİ -2-

Selçuklu kervansarayları Anadolu'da sosyal ve siyasi açıdan büyük roller üstlendikleri gibi asıl büyük şöhretini iktisadi alanda vermiş olduğu hizmetlerle kazanmıştır. Selçuklu Sultanları ticaret yolları üzerinde çok sayıda kervansaraylar yaptırmışlardır. Ticarî önem taşıyan yerlerin fethedilmelerinin yanı sıra ticaret yollarının da kontrol altında bulundurulması ve güvenliğin sağlanması politikasını takip eden Selçuklular, Yakın Doğu ile Orta Asya, Hindistan limanları ve Doğu Avrupa arasında mevcut ilişkileri daha da artırmış ve mali açıdan önemli bir temel oluşturmuştur. Selçuklu Devleti izlemiş olduğu bu politika sayesinde siyasi ve iktisadi alanda önemli bir denge oluşturmuştur.

Karatay Vakfiyesi'ndeki şartlar yolcuların kervansaraylarda konakladıkları süre içinde en iyi hizmeti alabilmeleri için pek çok ayrıntının düşünüldüğünü gösterir. Vakfiyede yolculara verilecek yiyecek, yakılacak odun, hanın aydınlatılması için bezir gibi ayrıntılar sıralanmış; hatta mutfak takımlarının alımına ilişkin şartlar konulmuştur. Vakfiye'de kervansaraya gelen bütün yolculara üç okka ekmek, bir okka pişmiş et, bir çanak yemek verileceği, ayrıca her cuma akşamı bal helvası dağıtılacağı bildirilmektedir. Bütün bu yiyecekleri hazırlamak için bir de maaşlı aşçı istihdam edilmiştir. Vakfiyede tatlı olarak helva verileceği bildirilir. Selçuklu Dönemi'ne ait farklı kaynak eserlerde de tatlı olarak helva özellikle zikredilir. Vakfiye'de helva yapımında tatlandırıcı olarak özellikle bal kullanılması şartı konulmuştur. Kervansaraylarda yolcuların hayvanlarına da azami itina gösteriliyordu. Nitekim Karatay Vakfiyesi'nde hayvanlar için özel tahsisat ayrılmış ve yeterli derecede arpa ve saman alınmasına ilişkin şartlar konulmuştur. Kervansaraylarda verilen hizmetlere fakir ve muhtaç kişilere yardım, yolcuların ayakkabılarının tamiri veya yenisinin verilmesini de ekleyebiliriz. Ticari yolculuğun sağlanması ve güvenliği, Selçuklular medeniyetinin dünya ülkeleri tarafından tanınmasını sağlamıştır. Bu bağlamda ticaret yolları üzerinde bulunan kervansaraylar ülkenin ortak değerlerini yansıtması bakımından anlamlıdır. Buralarda konaklayan yolcular hayvanlarıyla birlikte üç gün bedava kalmak ve yemek imkanına sahipti. Kervansaraylarda hastane bulunmaktaydı. Yine buralarda zengin-fakir, hür-köle, Müslüman-Hıristiyan ayırımı yapılmaksızın hizmet verilmesi vakfiyelerde belirtilmişti. Bu nedenlerde kervansarayların geniş bir memur ve hizmetli kadrosu vardı. Anadolu kervansaraylarındaki bu âdet, Selçukluların eski geleneklerinin devamı niteliğindeydi. Nitekim Horasan'da Mubarek-Şâh'ın misafirhanesinde (Dâru'z-Ziyâfe) konaklayan yolcuların okuması için kütüphane ve eğlenmeleri için de satranç takımı bulunması bunun göstergesidir.

Genellikle hanların, kervan ve tüccarların, eşya, hayvan, araba vesairesini muhafazaya yarar, ahır, depo ve yatacak yerleri vardı. Bu binalar sağlam duvarlarla çevrilmiştir, soyulması güçtü. Büyük kervansaraylarda eşya ve hayvanların muhafaza edildiği yerler başka, insanların yatacakları odalar başka bölümde idi. Han ve kervansarayların ortasında şadırvan veya çeşme ile mescit de bulunurdu. Büyük kervansarayların muhafızları vardı. Buralara (kervansaraya) izin vermeden girmek ve çıkmak yasaktı.

Kervansarayların ticarî amaçlarla inşa edilmeye başlandığını biliyoruz, fakat verilen hizmetlere bakıldığında zamanla başlangıçtaki ticarî amacın üzerine çıkan bir gelişmenin olduğu görülür. Öyle ki, kervansaraylar Anadolu'yu yalnız yabancı tüccarlar için cazibe merkezi haline getirmekle kalmamış, aynı zamanda Türk kültür ve sosyal hayatının tanıtımını sağlayan merkezler olarak da önem kazanmıştır.